Over slappe, hoogdravende of ronduit relatieruïnerende excuses.
De eerste hoofdstukken zijn bij momenten zo pijnlijk herkenbaar dat het grappig wordt. Lees even mee wat je jezelf of anderen soms hoort zeggen, en wat er -tussen de haakjes- eigenlijk gezegd wordt.
- ‘Ik wilde je geen pijn doen.’
(Ik ben een goed mens, hoor. Je moet niet denken dat ik zoiets opzettelijk doe.) - ‘Het spijt me dat wie ik ben jou gekwetst heeft.’
(Ik excuseer me voor mijn persoonlijkheid. Zo stel ik me op als slachtoffer en hoef ik mijn eigen gedrag niet verder onder de loep te nemen, laat staan te veranderen.) - ‘Wat het ook is dat ik heb fout gedaan, het spijt me.’
(Als ik al iets verkeerd heb gedaan, dan heb geen idee wat. Maar het spijt me, dus laten we er een punt achter zetten.) - ‘Mijn excuses, maar….’
(Ik wil mij even snel excuseren en dan wil ik je de les spellen.) - ‘Het spijt me dat je er zo over denkt.’
(Ik zeg niets over mezelf, maar ik zeg iets jou, en wat jij erover denkt is toch wat overdreven.) - ‘Sorry. Vergeef je me?’
(Ik wil het liefst zo snel mogelijk verlossing krijgen, ook al is het totaal prematuur om vergiffenis te vragen.)
En dan zijn er nog de overdreven, de opdringerige, de ondermaatse, de valse, … sorry’s. Sorry hoor is één grote decodering van schijnverontschuldigingen. Lerner fileert alledaagse ‘sorry-situaties’ tot op het bot van de psycho-logica. Na het lezen van dit boek kijk je sowieso anders tegen een spijtbetuiging aan.
Over het geheime leven van de non-excuseur
In dit hoofdstuk onderzoekt de auteur wat maakt dat mensen zich niet excuseren. Dat leidt tot verrassende, en tegelijk plausibele redeneringen. Zo schrijft Lerner over de perfectionist:
“De perfectionist is een koorddanser boven een afgrond van geringe eigenwaarde. Mensen die alles onder controle willen hebben, weten wat ze kunnen, maar vergeten dat we allemaal mensen zijn die fouten maken. Daarom kan het te riskant lijken om vergissingen of fouten te erkennen, zelfs tegen jezelf. … Om een echte verontschuldiging aan te bieden heb je innerlijke kracht nodig om jezelf kwetsbaarheid te gunnen.”
Een fundament van eigenwaarde als voorwaarde om je te kúnnen excuseren, dus.
“Mensen die anderen hebben gekwetst, kunnen dat slechts vanaf dit hoger gelegen gezichtspunt zien en empathie en wroeging voelen. Alleen vanaf die positie kunnen ze zich hun niet zo waardige gedragingen overzien en zich verontschuldigen.”
En dan volgt er een belangrijke boodschap voor de benadeelde partij:
“De bereidheid van de ander om uit te te komen voor schadelijke daden heeft niets te maken met hoeveel hij of zij van je houdt of niet. De capaciteit om verantwoordelijkheid te nemen, empathie en wroeging te hebben, is afhankelijk van de hoeveelheid eigenliefde en zelfrespect die die persoon tot zijn of haar beschikking heeft. Deze eigenschappen kunnen we aan niemand anders dan onszelf verlenen.”
Over rust vinden als je geen excuses krijgt
Lerner schrijft recht voor de raap. Bijvoorbeeld in deze passage over de zogeheten boosdoener die geen wroeging toont:”Het moeilijkste aspect is dat we moeten aanvaarden dat de boosdoener zich nooit zal verontschuldigen, zichzelf nooit objectief zal bekijken, nooit met zelfs maar enige edelmoedigheid of onbevooroordeeld naar onze gevoelens zal luisteren.”
Dan volgt er – Ekchart Tolle indachtig – een oproep om in het NU te leven.
“We moeten de hoop op een ander verleden, én op een gefantaseerde toekomst, opgeven willen we onze woede en haat kunnen loslaten. Daarvoor in de plaats krijgen we een leven dat zich meer in het nu afspeelt, waarin we niet zijn vastgelopen in volkomen nutteloze aanhoudende woede en rancune.”
Verfrissend zijn de passages waarin de auteur aantoont hoe het komt dat we ons soms zo vastklampen aan onze boosheid. Die status van ‘gekwetsheid’ kan ons immers van nut zijn; we wentelen ons niet voor niets in het vertrouwde dekentje van ’tekort gedaan zijn’. Zo zijn wraak nemen, een andere en belangrijkere relatie beschermen en een band behouden met diegene die ons heeft gekwetst argumenten pro het vasthouden van onze boosheid. Woede en liefde blijven dichtbij mekaar, in de kwaadheid blijf je verbonden. Zoals zo vaak, is loslaten minstens even lastig als vasthouden. In onze volhardende boze inwendige dialoog koesteren we de fantasie dat er ooit gerechtigheid zal zijn.
Over hoe jezelf oprecht verontschuldigen bevrijdend werkt
“De verontschuldiging is ook een geschenk aan onszelf. Zelfrespect en volwassenheid zijn rechtstreeks afhankelijk van het vermogen om objectief naar onszelf te kijken, helder onder ogen te zien wat ons gedrag voor anderen betekent en het te erkennen als onze handelingen ten koste gaan van een ander.”
Wat ik hier sterk vind, is de stelling van Lerner dat het getuigt van maturiteit om naar de effecten van je gedrag te kijken. Vaak – al te vaak – leggen we de nadruk op goede intenties. Toch kan je met goede intenties erbarmelijk gedrag vertonen, met schadelijk effect op je medemens. Evengoed omgekeerd: je kan ook ‘goed doen voor jezelf’ en tegelijk een heilzaam, dienend effect voor de ander genereren. Met goede intenties alleen, geraken we er niet. We hebben de daad bij het woord (of bij de gedachte) te voegen, en te kijken of ons gedrag inderdaad de gewenste impact heeft.
“Tot slot is de oprechte verontschuldiging een geschenk voor de relatie. Twee mensen kunnen zich veilig voelen in de wetenschap dat ze de breuk kunnen herstellen, ook al gedragen ze zich slecht, ook al maken ze vreselijke ruzie. We verbeteren onze relaties als anderen weten dat we in staat zijn na te denken over ons gedrag, dat wij zullen luisteren naar hun gevoelens en ons best zullen doen om het goed te maken.”
Dit is opnieuw een pleidooi voor zelfbewustzijn, én voor durven omgaan met conflict.
Over kwetsbaarheid
“Verontschuldigingen brengen kwetsbaarheid met zich mee, wat ten dele komt doordat we niet in de hand hebben hoe de ander reageert. De verontschuldiging is een sprong in het duister.”
Dit is waar dit boek aan het werk van Brené Brown over de kracht van kwetsbaarheid raakt. De dames zijn blijkbaar vriendinnen, en dat me verbaast me niks. Jezelf verontschuldigen trekt hetzelfde blik emoties open als je kwetsbaar opstellen. Sorry zeggen gaat gepaard met moed, én met angst en schaamte.
De laatste zinnen lezen als een uitnodiging tot grootmoedigheid.
“Leid met je hart en niet met je pitbull. Dat is moeilijk maar de moeite waard. De moed om je te verontschuldigen, en de wijsheid en helderheid om dat wijs en goed te doen, vormt de kern van effectief leiderschap, partnerschap, ouderschap, vriendschap persoonlijke integriteit en dat wat we liefde noemen. ”
Tussen de lijnen door
Tussen de lijnen vind je in dit boek drie gouden vragen die je helpen om verantwoordelijkheid te nemen voor je eigen gedrag en je – desgewenst – op een propere manier te verontschuldigen:
- Wat is het effect van mijn handelen op de ander? (Hoe) gaat mijn handelen ten koste van de ander?
- Voor welk aandeel in deze situatie neem ik verantwoordelijkheid?
- Waarvoor heb ik mij dan precies te verontschuldigen? Hoe dan?
Bovenstaande vragen laten mogelijk uitschijnen dat er een schuldige is, dat er ‘iemand begonnen’ is. “Maar zo werkt het niet in relaties. Relaties werken circulair, niet lineair, en het gedrag van beide personen lokt dat van de ander uit en versterkt het. Het gaat niet om de vraag wie er begonnen is of wie de schuldige is, maar wat ieder kan doen om zijn of haar passen in de dans te veranderen.” Een belangrijke systemische wijsheid, als je het mij vraagt.
Lerner geeft met Sorry hoor een belangrijke dynamiek in ons relationeel weefsel handen en voeten. Het zou te makkelijk zijn om dit weg te zetten als soft zelfhulpboek of Flairachtige vrouwenpsychologie. Al mocht dit werk van mij wat meer gevoed zijn door bronnen. En al blijven er ook nog veel vragen onbeantwoord, zoals: zijn mensen die conflictmijdend zijn, betere of slechtere excuseurs? Wat is de invloed van opvoeding en omgeving op de mate waarin en de manier waarop je jouw excuses aanbiedt? Hoe spelen onze maatschappelijke normen een rol in het betuigen van spijt? Een meer sociologische insteek waarin de ecologie van ons menselijk handelen een plaats krijgt had zeker meerwaarde kunnen bieden.
Ik lees dit boek ook als een illustratie van hoe de psychologie onmisbaar is als we als hedendaagse professionals willen floreren in lerende, wendbare, innovatieve organisaties. Want hoe logisch en gestroomlijnd een organisatie ook ontworpen is: mensen ‘mensen’. Ze doen domme dingen, met nefaste gevolgen voor een ander. En dus loont het om oprecht in de spiegel te kijken, volgens de regels van de kunst sorry te zeggen, en – ruimer – in interactie te gaan over hoe we functioneren. Pas dan doen we onze (werk)relaties werken.
Saskia Vandeputte
Lerner, H. (2016). Sorry hoor. Hoe oprechte excuses je relaties kunnen veranderen. Amsterdam: Ambos Anthos Uitgevers.
